3. Ο ποιητής Ferdwosi και το έπος Shah-Nameh

H ζωή του Hakeem Abolghasem Ferdowsi, που θεωρείται ο εθνικός ποιητής τού Ιράν, είναι ανάλογα περιπετειώδης όπως και το έπος του Shahnameh. Η χρονιά γέννησής του, τοποθετείται ανάμεσα στα 920 και 940 μ.Χ. στην Επαρχία Khorasan της Tous και στο χωριό Bazh, στα βορειοανατολικά σύνορα της Περσίας.
Ο θρύλος, συνδέει την γέννησή του ποιητή με τήν ακόλουθη διήγηση:

Ο πατέρας του, μέρες πριν γεννηθεί ό γιός του, είδε στο όνειρό του ένα μικρό παιδί ν’ ανεβαίνει σ’ ένα ψηλό μπαλκόνι κι από εκεί να βγάζει μια δυνατή κραυγή που αντηχούσε σ’ όλα τα σημεία του ορίζοντα. Ο ερμηνευτής τών ονείρων του χωριού, αποφάνθηκε πώς το παιδί που επρόκειτο να γεννηθεί θά γινόταν ένας από τους ποιητές της οικουμένης.

Η κραυγή που, μεγαλώνοντας, άφησε ο ποιητής στο μπαλκόνι του κόσμου, ήταν το σπουδαιότερο έργο της περσικής ποίησης κι ένα από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας το Shah-nameh η Shahnama: Ένα τεράστιο επικό ποίημα, επτά φορές μεγαλύτερο από την Ιλιάδα του Ομήρου, που μέσα στους 60.000 στίχους του, που γράφονταν επί 30 ολόκληρα χρόνια, ένας υπόδουλος λαός αναγνώριζε την δική του ελεύθερη φωνή.
Το Shahnameh, εντυπωσιακό μνημείο ποίησης και ιστοριογραφίας, αποτελεί συνειδητή πολιτική πράξη: Γραμμένο εξ ολοκλήρου στην φαρσί γλώσσα, με επιμελημένα ελάχιστη χρήση αραβικού λεξιλογίου, είναι ουσιαστικά η ενοποιημένη, δημιουργική, αναπαραγωγή εκείνων των ιρανικών ιστοριών, που κατα τόν Ferdwosi και τούς προγόνους του, συγκροτούσαν κυρίως την ιστορία του ιρανικού λαού. Ταυτόχρονα αποτελεί μια, μοναδικής ομορφιάς, μέθοδο διατήρησης και μετάδοσης της περσικής γλώσσας.

Όπως ό ίδιος ο ποιητής ομολογεί στο σώμα τού έπους:

“Πάσχισα 30 χρόνους για να διατηρήσω την περσική γλώσσα για πάντα». *

H ιστορία του Shah-Nameh δεν είναι άλλη απο τήν ιστορία του ίδιου του Iran, μέσα από τους ήρωές του και τους λαϊκούς θρύλους από τους μυθικούς χρόνους μέχρι την πτώση της Σασανικής δυναστείας από τους Άραβες. Βασική πηγή του έπους, όπου μύθος και ιστορία αναμειγνύονται με τρόπο αδιάσπαστο, είναι τα κείμενα και οι απομνημονευμένες ιστορίες της Pahlavi όπως π.χ. των Κύρου και Δαρείου. Πολύ μικρό τμήμα από τα περιεχόμενα στο Shahnameh, είναι συλλήψεις η δημιουργήματα του ίδιου του ποιητή. Ό ποιητής επισημαίνει, συχνά, μέσα στο έπος τό γεγονός αυτό και αναφέρει μια-μια τις πηγές των όσων περιγράφει:

«Όλα γλιστρήσαν στου παλιού μας θρύλου του πηγάδι.

Κι όσα θα ειπώ, πρωτύτερα από με, τα ΄πανε άλλοι ομάδι,

Μα όπως σε δέντρο με καρπό τόπο δεν έχω

μήτε και τρόπο ν’ ανεβώ θαρρώ κατέχω

απ’ τα σκιερά κλαδιά θα φυλαχτώ

κι από να ρόζο του μπορεί, στη κορυφή του να βρεθώ.

Τι που έχουμε την ιστορία ξεχάσει

των φημισμένων βασιλέων που μες της μνήμης μου είν τη σχάση

και μη θαρρείς πώς τούτοι οι θρύλοι είν’ φαντασία

σαν τάχα ο κόσμος να ήταν πάντα, καθώς τώρα, σ’ αμνησία.»*

Ο Ferdowsi, φέρεται πώς ξεκίνησε την εμμετροποίηση τού Shah-Nameh στά 36 του χρόνια και τήν ολοκλήρωσε περί τήν ηλικία τών 60, ανάμεσα στα 1010 με 1020 μ.χ. παρουσιάζοντάς το στόν, χορηγό του, σουλτάνο Mahmoud της δυναστείας των Ghaznavid τούρκων, που στό μεταξύ διοικούσαν το Khurasan. Υπάρχουν διάφορες διηγήσεις που θέλουν τις σχέσεις, ανάμεσα στον ποιητή και τό χορηγό του, διαταρραγμένες (βλ. Nezami και Shibli Numani) και αφορούν την ανάθεση, την παράδοση και την πληρωμή του έργου απο τον Mahmoud στον Ferdowsi. Λέγεται πώς ο ποιητής έφυγε απο τη ζωή σε οικονομική απορία, μεταξύ 1020 και 1026 μ.Χ., χωρίς όμως καμμιά απορία ως προς την αξία του έργου του.

Ο Νεζαμί, αναφέρει πως ο Σουλτάνος ανέθεσε στον Ferdowsi την σύνθεση του έπους, μετά απο προσωπική ακρόαση που πέτυχε ο ποιητής με μεσολάβηση φίλων του αξιωματούχων, που μπορούσαν να προιδεάσουν θετικά το Σουλτάνο για την αποδοχή της ιδέας του ποιήματος. Κατα τόν Νεζαμί, ο σουνίτης Mahmoud δυσαρεστημένος απο την σι’ιτική, κατα τη γνώμη του, οπτική του Ferdowsi, η κι απο φιλοχρηματία απλώς, αντι της αμοιβής των 50.000 ντιράμ πού είχε αρχικά υποσχεθεί στον ποιητή, του κατάβαλλε, με την παράδοση του έργου, λιγότερα απο τα μισά δηλ. 20.000 ντιράμ.

Απογοητευμένος ο ποιητής, μεταχειρίστηκε τό χρήμα του σουλτάνου τό ίδιο απαξιωτικά: κατέφυγε σ’ένα χαμάμ απ’όπου, στην έξοδό του, αγόρασε σερμπέτι και στη συνέχεια μοίρασε τα 20.000 ντιράμ του ποσού της αμοιβής ανάμεσα στον υπεύθυνο του λουτρού και τόν πωλητή του ποτού.

Η στάση του μαθεύτηκε στο παλάτι κι ο αδικημένος ποιητής, προκειμένου ν’ αποφύγει την οργή του Mahmoud, αυτοεξορίζεται στην Χεράτ και κρύβεται γιά έξι μήνες. Στη συνέχεια, καταφεύγει στην Mazanderan και γίνεται προστατευόμενος της αυλής του Shahreyar του οποίου η οικογένεια καυχόταν ότι ήλκυε καταγωγή απο τον οίκο των Σασανιδών. Στο διάστημα αυτό, ο Ferdowsi συνέθεσε μιά σειρά σατιρικών στροφών για το πρόσωπο του σουλτάνου Mahmoud που τίς ενσωμάτωσε στην εισαγωγή του Shah-nameh.

Τη σύνθεση αυτή, γνωστοποίησε στον Shahreyar και του πρότεινε να αφιερώσει σε κείνον -ως απόγονου των αρχαίων βασιλέων της Περσίας- το Shah-nameh αντι στόν Mahmoud. Ο Shahreyar όμως, προτίμησε ν’ «αγοράσει την οργή» του Ferdowsi, αντι 1000 ντιράμ, πείθοντας τόν ποιητή νά αφήσει αναλλοίωτο τό ποιήμα και να διατηρήσει, στην εισαγωγή του, τήν αφιέρωση στον Mahmoud. Ωστόσω το σχετικό σατυρικό κείμενο, διασωθηκε αυτόνομο μέχρι σήμερα, σε μαρτυρία των σχετικών γεγονότων.

Σύμφωνα με την ίδια αφήγηση, ο ποιητής έφευγε απο τη ζωή, τη μέρα ακριβώς που ο Σουλτάνος Mahmoud έστελνε στον ποιητή το ποσό τών 60.000 ντιναρ σε χρυσό σε αποκατάσταση της αδικίας .

*για την ελεύθερη απόδοση στα ελληνικά χρησιμοποίησα την αγγλική μετάφραση των Warner, Arthur George and Warner, Edmond: The Shahnama of Firdausi(London: Kegan Paul, Trench, Truebner and Co) 1909.