2.Η περσική ποίηση πριν και μετά την αραβική κατοχή :

Αντίθετα από την προισλαμική αραβική ποίηση, που ήταν ποίηση λαϊκή και προφορική: (της γενιάς και της φυλής της ερήμου), η ποίηση των Ιρανών (Aryans), πριν την αραβική κατοχή, ήταν κυρίως ποίηση αυλική και ήδη γραπτή από τα μέσα της σασανικής δυναστείας. Οι ποιητές, συντηρούνταν από την βασιλική αυλή, προκειμένου ν’ απαγγέλουν ιστορίες, να εκτελούν χρέη ημι-επίσημων βιογράφων και ιστορικών και να εξασφαλίζουν, βέβαια, μια κάπως καλή φήμη στο βασιλιά. Ως γνωστότερος βάρδος, με πολύ πλούσιο και μη διασωζόμενο έργο, αναφέρεται ο Baarbod που είχε επινοήσει ένα πρωτότυπο μουσικό σύστημα που περιλάμβανε γύρω στους 360 τύπους μελωδίας.
Είναι ωστόσο σφάλμα να θεωρήσει κανείς την περσική ποίηση κοσμική . Η βασική πηγή της ποιητικής στο προισλαμικό Ιράν, βρίσκεται στην θρησκεία και την υμνολογία. Η Αβέστα είναι γραμμένη σε πανάρχαια ποιητική γλώσσα και τα ελάχιστα σωζόμενα κεφάλαια από yashas (νουθεσίες) και gathas (ποιήματα και ύμνοι) παραπέμπουν απευθείας στις απαρχές της ινδοευρωπαικής γλώσσας (ορισμένοι μελετητές ισχυρίζονται ότι είχαν συντεθεί στην γλώσσα dari -που παρεμπιπτόντως στα περσικά είναι η λέξη για την ποίηση- αλλά οι διασωζόμενες γραπτές πηγές είναι στην Παχλαβί).
Μετά την αραβική κατοχή και την ιεροποίηση της αραβικής, ως γλώσσας του κορανίου, η πρακτική της αποστήθισης της ποίησης, υποκαταστάθηκε από την πρακτική αποστήθισης του κορανίου, πού έγινε έκτοτε μια από τις σημαντικές τέχνες κι επιστήμες του Ισλάμ. Όμως η γλώσσα της θρησκείας κι η γλώσσα της κυβέρνησης ήταν εχθρική προς τη γλώσσα του λαού του Ιράν κι έτσι οι Ιρανοί, που ασπάστηκαν το Ισλάμ δια του ξίφους, όποτε δινόταν ευκαιρία ασκούσαν επιρροή στην ερμηνεία του κορανίου. Με πρωτεργάτη τον Abu Haniteh ( 699-767 μ.Χ.) που αν και σχολαστικός ισλαμιστής έδινε μεγάλη σημασία στον ανθρώπινο στοχασμό-, προτείνουν ν’ αλλάξει η επίσημη γλώσσα της λατρείας από τα αραβικά στα φαρσί. Ο Abu Haniteh ήταν από εκείνους που υπερασπίστηκαν αυτό το δρόμο.

Οι Ιρανοί διατήρησαν την γλώσσα τους (φαρσί) την οποία μιλούν μέχρι σήμερα (ώστε η περσική να είναι μια γλώσσα με αναλλοίωτη δομή εδώ και 1300 χρόνια), που στην εμπλοκή της με την αραβική άνθισε μαζί με την ποίησή της. Όμως από τον 10ο αι. το φαρσικό αλφάβητο υποχωρεί και οι Ιρανοί arxizoun na xrisimopoioun to araviko alfavito me ta 28 grammata προσθέτοντας σ’ αυτό τέσσερα ακόμα.
Aνάλογα, συνέβη και με την φαρσί ποίηση, η οποία αρχίζει να γράφεται σε αραβικό μέτρο και, στο βαθμό που δεν ερχόταν σε σύγκρουση με το πνεύμα του Ισλάμ, μπόρεσε να αναπτυχθεί και να επιβληθεί ως λογοτεχνική γλώσσα. Έτσι η περσική έγινε η γλώσσα της τέχνης της αυλής και των νομικών, ενώ η αραβική έγινε η γλώσσα της θρησκείας και της επιστήμης. Πολλοί Πέρσες φιλόσοφοι κι επιστήμονες όπως ο Αβικένας, ο Φαραμπί, ο Ραζί και ο Καγιάμ έγραψαν τις εργασίες τους στα αραβικά, ώστε εσφαλμένα να θεωρούνται από πολλούς δυτικούς ως Άραβες και όχι Πέρσες.
****
Τον 8ο αι. μ.Χ. η περσική λογοτεχνία έχει θεμελιώσει πλέον τη βάση της υπό το βάρος των νέων συνθηκών. Με όχημα την αραβική πολιτική και θρησκευτική ισχύ, η περσική γλώσσα και ποίηση ξεπερνά πολύ σύντομα τα γεωγραφικά σύνορά της. Στην Ινδία, γίνεται μόδα ανάμεσα στις κυρίαρχες κοινωνικά τάξεις και στο βασίλειο των Μογγόλων ο αυτοκράτορας Ακμπάρ υιοθετεί την περσική σαν επίσημη γλώσσα. Στα δυτικά σύνορα, επηρεάζει θεμελιακά την τουρκική γλώσσα και λογοτεχνία, πού όχι μόνο δανείζεται εκτενές μέρος του περσικού λεξιλογίου, αλλά βασίζεται αποκλειστικά, σε ότι αφορά το ύφος και την μορφή, στο περσικό μοντέλο.
Οι επόμενοι δυο αιώνες όμως (9ος και 10ος αι), είναι εκείνοι που κατ’ ουσία εγκαινιάζουν την μετα-ισλαμική ιρανική λογοτεχνία. Η προσοχή στρέφεται σε νέα δημιουργικά μοτίβα, τον ρυθμό και τη ρήμα. Το ποίημα φαρσί, παρότι δανείζεται την προσωδία αποκλειστικά από την αραβική ποίηση, ακολουθεί το ρυθμικό ύφος και την ηχητική της δικής του γλώσσας, διατηρώντας τις ιδιορρυθμίες του. Είναι η περίοδος που η αυλή των Σαμανιδών μεταφέρεται στην Βokhar και, ανεπηρέαστη από το χαλιφάτο, στηρίζει τις τέχνες και τα γράμματα. Αυτήν την περίοδο, συγγράφουν τα έργα τους ο φιλόσοφος Αμπού Αλί Σίνα, ο γνωστός στην Δύση ως Αβικέννας , ο λυρικός ποιητής Rudaki και ο επικός ποιητής Ferdwosi (που για τους Πέρσες είναι ότι ο Όμηρος για τους Έλληνες).

Στο «βιβλίο των βασιλέων» δηλ. το εκτενές επικό ποίημα Shah-Νameh, που ο Ferdwosi έγραφε επί τριάντα ολόκληρα χρόνια, αναπαράγεται ένας σημαντικός όγκος από δημοφιλή, στους ιρανούς, ρομάντζα της προισλαμικής Παχλαβί περιόδου, που φτάνουν ως την εποχή των Κύρου και Δαρείου και που ο ποιητής ενσωμάτωσε στο έργο του, διασώζοντας έτσι ένα σπουδαίο τμήμα της λογοτεχνικής ιστορίας του Ιράν.
Ο Ferdwosi (όπως κι Ναζαμί κι ο Ρουμί αργότερα) έγραψε τα περισσότερα έργα του στην ποιητική φόρμα mashnavi: Ο δρόμος αυτός, αποτελείται από μια σειρά στροφές όπου η τελευταία λέξη/λέξεις κάθε στροφής ομοιοκαταληκτεί -ουν, και κάθε μια από το σύνολο των στροφών έχει ακριβώς τον ίδιο αριθμό συλλαβών με την προηγούμενη. Η φόρμα Μασναβί, περιέχει ένα βασικό θέμα (συνήθως ηρωικό η ρομαντικό η απλώς ιστορικό) και μπορεί να έχει μικρή έκταση η να αναπτύσσεται σε εκατοντάδες στίχους. Ο ποιητής συχνά υπογράφει το έργο του μέσα στο σώμα του ίδιου του ποιήματος, εισάγοντας το όνομά του σε κάποιον από τους τελευταίους στίχους.