5. Tο περιεχόμενο του Shahnameh:

Ποιά ακριβώς ήταν η πρώτη μορφή του Shah-Nameh, όπως αρμόστηκε στο ποιητικό εργαστήριο του Ferdwosi, δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα. Ανάμεσα στα χρονολογημένα χειρόγραφα που έχουμε στην διάθεσή μας, δεν βρίσκεται σήμερα κάποιο που, εξακριβωμένα, να θεωρείται πώς αποτελεί ακριβές αντίτυπο του πρωτοτύπου. Το παλαιότερο γνωστό χειρόγραφο του ποιήματος, στολίζει την εθνική βιβλιοθήκη της Φλωρεντίας, έχει συνταχθεί το 1217 μ.Χ., είναι ημιτελές και γράφτηκε 200 χρόνια μετά το θάνατο του ποιητή.
Το πρόβλημα της ανασύστασης του πρωτότυπου κειμένου του Shah-Nameh, έγκειται κυρίως στο γεγονός, ότι κατά την προφορική μετάδοση του έπους από γενιά σε γενιά, το περιεχόμενο δέχθηκε αλλοιώσεις, έτσι που χειρόγραφο από χειρόγραφο, να παρουσιάζει σημαντικές διαφορές. Βέβαια, είναι γνωστό πώς κι ο ίδιος ό Ferdwosi, είχε στην διάθεσή του περισσότερες, της μιάς, εκδοχές των ιστοριών που περιγράφει. Μάλιστα, επέλεγε σκόπιμα μια απ’ αυτές, στην οποία και επέμενε, αγνοώντας τις υπόλοιπες. Παρά τις παραλλαγές όμως, σχετικά με το περιεχόμενο κάποιων ιστοριών, ανάμεσα στα διάφορα χειρόγραφα, όλα τα αντίτυπα του Shahnameh ακολουθούν την ίδια τριμερή πορεία στην οποία και οι μελετητές χωρίζουν το έπος: Μυθικό, Ηρωικό και Ιστορικό.
Στο μυθικό κομμάτι του έπους, αναπαρίστανται πλήθος πρόσωπα και διηγήσεις της Αβέστα είτε αυτούσιες, είτε με παραλλαγές. Θεότητες εμφανίζονται άλλοτε με την μορφή βασιλέων, άλλοτε με την μορφή ηρώων του καλού η του κακού κι άλλοτε με την μορφή σοφών συμβούλων, εχθρών, η δαιμόνων. Το Shahnaneh, περιγράφει συνολικά τις ιστορίες 13 βασιλέων που οι αρετές τους, στο πρώτο τμήμα του έπους, αντιστοιχούν με τα διάφορα εξελικτικά στάδια του ανθρώπινου πολιτισμού.

Η αφήγηση κινείται ελεύθερα μέσα στο χρόνο, χωρίς ν’ ακολουθεί αυστηρά γραμμική πορεία. Μερικοί από τους χαρακτήρες, ζουν για εκατοντάδες χρόνια (όπως και πολλοί απο τους χαρακτήρες της βίβλου), ενώ πολλές από τις λεπτομέρειες, των ιστοριών του έπους, μας είναι οικείες μιάς κι εμφανίζουν εξαιρετικές ομοιότητες με ιστορίες είτε από την αρχαία ελληνική μυθολογία (κυρίως τον Ησίοδο), είτε από την βίβλο (π.χ. σφαγή των νηπίων).

Πολλά από τά πρόσωπα (σάχες και ήρωες) έρχονται και παρέρχονται, επανεμφανίζονται και φεύγουν. Η μόνη διαρκής εικόνα, είναι το ίδιο το Ιράν καθώς και η διαδρομή του ήλιου από ανατολή σε δύση, που καμμιά δεν μοιάζει με την προηγούμενη όμως παραμένουν η μόνη σταθερά στο πέρασμα του χρόνου. Ο πατέρας χρόνος , μια κρόνια κυρίως εικόνα , είναι ο υπενθυμιστής της τραγωδίας των θανάτων και των απωλειών, πάντα όμως εμφανίζεται η επόμενη ανατολή φέρνοντας μαζι της την ελπίδα της καινουργιας μέρας.
***

Στον πρώτο κύκλο, οι μάχες διεξάγονται ανάμεσα στο καλό και το κακό ως αυθύπαρκτες εξωτερικές οντότητες, όμως προς στο τέλος του και στην αρχή του δεύτερου κύκλου, το καλό και το κακό εκδηλώνονται ως ιδιότητες της ανθρώπινης φύσης.

Στο δεύτερο κύκλο, βλέπουμε τις αρχές του οικογενειακού μίσους και το κακό να διαπερνά την ανθρώπινη φύση κι ολους να εμπλέκονται σ ένα κύκλο μίσους, εκδίκησης και αίματος. Στον τρίτο κύκλο, αναπολούμε μια σειρά από πεπτωκότες σάχες. . Υπάρχει μάλιστα μια ιστορία αναλογη με αρχαιοελληνικής της Φαίδρας του σάχη Kay Kavus, της συζύγου του Sudabeh του πάθους της και της απορριψής της από τον ανηψιό του βασιλιά Siyavosh.

Στον επόμενο κύκλο, όλοι οι παίκτες είναι αντιπαθείς, εγωιστές και κακοί.

Αυτά τα έπη είναι και τά σκοτεινότερα στο σύνολο του Shahnameh τα περισσότερα από τά οποία όμως παρέχουν μια κάποια λύση η κάθαρση. Αυτό το σκοτεινό ύφος ίσως απηχεί δυο πράγματα: την κατάκτηση των περσών απο τούς άραβες, και μια αντανάκλαση των τελευταίων ημερών του ζωοραστρισμού, όπου επλήγετο απο αιρέσεις και κατά κάποιο τρόπο η αισιόδοξη οπτική των ζωροαστρών σχετικά με την ικανότητα εκλογής του ανθρώπου είχε αγγίξει τά ορια της άρνησης και του κόσμου και της ίδιας της ζωής.

Το πιό ενδιαφέρον όμως στοιχείο του έπους είναι οι χαρακτήρες του. Ολοι οι ήρωες του Ferdowsi είναι σύνθετες προσωπικότητες. Κανείς τους δεν αποτελεί αρχέτυπο η μαριονέτα. Οι καλύτεροι χαρακτήρες έχουν άσχημα ελλατώματα και ροπές, ενώ οι χειρότεροι στιγμές ανθρωπιάς και αρετής.

Απο τήν απεικόνιση των χαρακτηριστικών των κεντρικών ηρώων του έπους , τοσο θυλικων όσο και αρσενικών, αποκαλύπτεται η ζωροαστρική αντίληψη της ανθρώπινης κατάστασης που όπως και ο χριστιανισμός μετέπειτα, δίνει έμφαση στην ελεύθερη ανθρώπινη βούληση.

4. Το Shah-Nameh ως σύμβολο εθνικής ταυτότητας

Το Shahnameh, άν και η συνολική του μελέτη, μόλις τά τελευταία χρόνια απασχολεί τη δύση, αποτελεί αναμφίβολα ένα απο τά σημαντικότερα ποιητικά έργα με παγκόσμιο λογοτεχνικό ευρος, ισάξιο με τά έπη του Ομήρου, τό έπος του Γκιλγκαμές, τη Μαχαμπαράτα και τη Ραμαγιάνα .

Πάνω απ όλα όμως το Shahnameh, όπως σημειώνει ο Bertold Spuler, λειτούργησε ως ο μύλος που παρήγαγε την αυτεπίγνωση της ιρανικής εθνικής ταυτότητας. Γιατί οι Ιρανοί, είναι ο λαός που, στην κυριολεξία, επιβίωσε μέσα και δια μέσου των ποιητών του και των ποιημάτων του κι η σημασία των ποιημάτων του Ferdwosi στην διατήρηση του ιρανικού ήθους και χαρακτήρα, υπο συνθήκες πολιτικου και στρατιωτικού ζυγου, υπήρξε τεράστια.

Ό ρόλος του έπους ήταν ανέκαθεν πολιτικός. Απευθυνόταν στην κοινότητα, ενίσχυε την συλλογική της μνήμη και μετέδιδε το αίσθημα της ιστορικής της συνέχειας κι ενότητας μέσα από την κοινή γλώσσα. Η εσωτερίκευση, η αναπαραγωγή, η διάχυση κι η ενίσχυση του συνδετικού αισθήματος που μοιραζόταν η κοινότητα, περνούσε από τους διαύλους της απομνημόνευσης και της δημόσιας απαγγελίας του ποιήματος. Όμως, η επική ποίηση έχει μια εγγενή παραδοξότητα: θελημένα η αθέλητά της υπερβαίνει τον αρχικό της σκοπό, που είναι σε πρώτο επίπεδο εθνικός και φυλετικός και γίνεται παγκόσμια, χάρη στον έντονα ανθρωποκεντρικό της χαρακτήρα.
Στο Shahnameh λοιπόν, όπως σε όλα τα μεγάλα έργα τέχνης, δεν έχουμε να κάνουμε απλώς και μόνο με ανακλαστικές αναπαραστάσεις γεγονότων, που οι άνθρωποι αναγνωρίζουν ως ιστορικά, με το αξιακό σύστημα μιας αρχαίας θρησκείας και την ανάγκη διατήρησης της πνευματικής ανεξαρτησίας κι έκφρασης ενός λαού, σε μια δεδομένη ιστορική στιγμή, αλλά έχουμε να κάνουμε επίσης και με τρόπους, που ο πνευματικός πολιτισμός κινείται μέσα στο χώρο και το χρόνο και γίνεται τμήμα της παγκόσμιας ανθρώπινης κληρονομιάς.
Οι Πέρσες, που μέχρι την Αραβική κατοχή (7ο αι.) υπήρξαν η δεύτερη μεγάλη πολιτική δύναμη στην Μεσόγειο μετά την Ρώμη, σε αντίθεση με τους Αιγύπτιους, που αφομοιώθηκαν πλήρως από την αραβική κουλτούρα, δεν είχαν καμιά επιθυμία καίτοι, άλλοι υποχρεωτικά άλλοι εθελοντικά, είχαν ασπαστεί το Ισλάμ, να παραδώσουν την πνευματική τους ταυτότητα στην επιρροή ξένων κατακτητών. Έκαναν λοιπόν ότι περνούσε από το χέρι τους προκειμένου να την υπερασπιστούν. Διατηρήσαν σχεδόν όλες τους τις πεποιθήσεις, έθιμα και συνήθειες μεταμφιεσμένες μέσα στις αρχές της νικητήριας θρησκείας, χρησιμοποιώντας σαν κύριο όπλο τη γλώσσα και τις εθνικές ιστορίες. Έτσι, στην συλλογική μνήμη του ιρανικού λαού, η ιστορία αναμίχθηκε με θρύλους και μύθους προκειμένου να αναβιώσει το παρελθόν της με ένα νέο μανδύα, που δεν θα ήταν φανερά ασυμβίβαστος με την πίστη των κατακτητών.
Στις αρχές του 9ου αι. μ.Χ, οι περισσότεροι τοπικοί κυβερνήτες ήσαν Ιρανοί και, παρόλο που είχαν διοριστεί από τους Άραβες χαλίφηδες, η διοικούσαν με την συναίνεσή τους, ίδρυσαν δικές τους τοπικές δυναστείες. Για να εδραιώσουν το δικαίωμά τους να κυβερνούν και να κερδίσουν την αφοσίωση του λαού, οι περισσότεροι από τους κυβερνήτες αυτούς επέδειξαν εθνικιστικό ζήλο, αναβιώνοντας και προωθώντας τις ιρανικές παραδόσεις. Ένας από αυτούς ο Αbu Mansour Abd-ur-Razzaq (κυβερνήτης της Tus της επαρχίας Khorassan), σύνεστησε μια ομάδα ιστορικών και επιστημόνων με σκοπό να συντάξει ένα βιβλίο που θα απεικόνιζε θρυλικά τήν ιστορία του Ιράν από τους προϊστορικούς χρόνους μέχρι την πτώση της σασανικής δυναστείας. Η επιστημονική αυτή ομάδα χρησιμοποίησε ως πηγές τα διασωζόμενα κείμενα της Pahlavi και ιδιαιτέρως το Khudaynmneh (βιβλίο των βασιλέων) και τις προφορικά μεταδιδόμενες, ανά γενιά, ιστορίες και μύθους.

Το βιβλίο αυτό, που συντάχθηκε σε πεζό λόγο και σήμερα σώζεται μόνο η εισαγωγή του, χρησιμοποιήθηκε αργότερα από τον Ferdowsi ως κύρια πηγή για την στιχοποιία του Shahnameh, με δευτερεύουσες τις αφηγηματικές παραδόσεις που μεταδίδονταν απομνημονευμένες μεταξύ των dehgans, (αριστοκρατών γαιοκτημόνων που ήσαν και οι πραγματικοί φορείς της περσικής γλώσσας και διανόησης ).

Ο Ferdowsi, που ήταν κι ο ίδιος ένας dehgan, εμμετροποιώντας το Shahnameh, όχι μόνο διέσωσε τις επικές ιστορίες και τους μύθους από την λήθη αλλά, χρησιμοποιώντας αποκλειστικά την περσική γλώσσα, συνέταξε μια ζωντανή ομολογία της ιρανικής πνευματικής ανεξαρτησίας. Τήν εποχή που η Avesta, και τα ιερά ζωροαστρικά κείμενα είχαν αντικατασταθεί από το Κοράνι κι οι ιεροί βωμοί από τα τζαμιά, ήταν το Shahnameh πού ενσάρκωνε την ιρανική κοσμοθεώρηση και ιστορία και στο οποίο οι άνθρωποι αναγνώριζαν το έγγραφο της εθνικής τους ταυτότητας.

3. Ο ποιητής Ferdwosi και το έπος Shah-Nameh

H ζωή του Hakeem Abolghasem Ferdowsi, που θεωρείται ο εθνικός ποιητής τού Ιράν, είναι ανάλογα περιπετειώδης όπως και το έπος του Shahnameh. Η χρονιά γέννησής του, τοποθετείται ανάμεσα στα 920 και 940 μ.Χ. στην Επαρχία Khorasan της Tous και στο χωριό Bazh, στα βορειοανατολικά σύνορα της Περσίας.
Ο θρύλος, συνδέει την γέννησή του ποιητή με τήν ακόλουθη διήγηση:

Ο πατέρας του, μέρες πριν γεννηθεί ό γιός του, είδε στο όνειρό του ένα μικρό παιδί ν’ ανεβαίνει σ’ ένα ψηλό μπαλκόνι κι από εκεί να βγάζει μια δυνατή κραυγή που αντηχούσε σ’ όλα τα σημεία του ορίζοντα. Ο ερμηνευτής τών ονείρων του χωριού, αποφάνθηκε πώς το παιδί που επρόκειτο να γεννηθεί θά γινόταν ένας από τους ποιητές της οικουμένης.

Η κραυγή που, μεγαλώνοντας, άφησε ο ποιητής στο μπαλκόνι του κόσμου, ήταν το σπουδαιότερο έργο της περσικής ποίησης κι ένα από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας το Shah-nameh η Shahnama: Ένα τεράστιο επικό ποίημα, επτά φορές μεγαλύτερο από την Ιλιάδα του Ομήρου, που μέσα στους 60.000 στίχους του, που γράφονταν επί 30 ολόκληρα χρόνια, ένας υπόδουλος λαός αναγνώριζε την δική του ελεύθερη φωνή.
Το Shahnameh, εντυπωσιακό μνημείο ποίησης και ιστοριογραφίας, αποτελεί συνειδητή πολιτική πράξη: Γραμμένο εξ ολοκλήρου στην φαρσί γλώσσα, με επιμελημένα ελάχιστη χρήση αραβικού λεξιλογίου, είναι ουσιαστικά η ενοποιημένη, δημιουργική, αναπαραγωγή εκείνων των ιρανικών ιστοριών, που κατα τόν Ferdwosi και τούς προγόνους του, συγκροτούσαν κυρίως την ιστορία του ιρανικού λαού. Ταυτόχρονα αποτελεί μια, μοναδικής ομορφιάς, μέθοδο διατήρησης και μετάδοσης της περσικής γλώσσας.

Όπως ό ίδιος ο ποιητής ομολογεί στο σώμα τού έπους:

“Πάσχισα 30 χρόνους για να διατηρήσω την περσική γλώσσα για πάντα». *

H ιστορία του Shah-Nameh δεν είναι άλλη απο τήν ιστορία του ίδιου του Iran, μέσα από τους ήρωές του και τους λαϊκούς θρύλους από τους μυθικούς χρόνους μέχρι την πτώση της Σασανικής δυναστείας από τους Άραβες. Βασική πηγή του έπους, όπου μύθος και ιστορία αναμειγνύονται με τρόπο αδιάσπαστο, είναι τα κείμενα και οι απομνημονευμένες ιστορίες της Pahlavi όπως π.χ. των Κύρου και Δαρείου. Πολύ μικρό τμήμα από τα περιεχόμενα στο Shahnameh, είναι συλλήψεις η δημιουργήματα του ίδιου του ποιητή. Ό ποιητής επισημαίνει, συχνά, μέσα στο έπος τό γεγονός αυτό και αναφέρει μια-μια τις πηγές των όσων περιγράφει:

«Όλα γλιστρήσαν στου παλιού μας θρύλου του πηγάδι.

Κι όσα θα ειπώ, πρωτύτερα από με, τα ΄πανε άλλοι ομάδι,

Μα όπως σε δέντρο με καρπό τόπο δεν έχω

μήτε και τρόπο ν’ ανεβώ θαρρώ κατέχω

απ’ τα σκιερά κλαδιά θα φυλαχτώ

κι από να ρόζο του μπορεί, στη κορυφή του να βρεθώ.

Τι που έχουμε την ιστορία ξεχάσει

των φημισμένων βασιλέων που μες της μνήμης μου είν τη σχάση

και μη θαρρείς πώς τούτοι οι θρύλοι είν’ φαντασία

σαν τάχα ο κόσμος να ήταν πάντα, καθώς τώρα, σ’ αμνησία.»*

Ο Ferdowsi, φέρεται πώς ξεκίνησε την εμμετροποίηση τού Shah-Nameh στά 36 του χρόνια και τήν ολοκλήρωσε περί τήν ηλικία τών 60, ανάμεσα στα 1010 με 1020 μ.χ. παρουσιάζοντάς το στόν, χορηγό του, σουλτάνο Mahmoud της δυναστείας των Ghaznavid τούρκων, που στό μεταξύ διοικούσαν το Khurasan. Υπάρχουν διάφορες διηγήσεις που θέλουν τις σχέσεις, ανάμεσα στον ποιητή και τό χορηγό του, διαταρραγμένες (βλ. Nezami και Shibli Numani) και αφορούν την ανάθεση, την παράδοση και την πληρωμή του έργου απο τον Mahmoud στον Ferdowsi. Λέγεται πώς ο ποιητής έφυγε απο τη ζωή σε οικονομική απορία, μεταξύ 1020 και 1026 μ.Χ., χωρίς όμως καμμιά απορία ως προς την αξία του έργου του.

Ο Νεζαμί, αναφέρει πως ο Σουλτάνος ανέθεσε στον Ferdowsi την σύνθεση του έπους, μετά απο προσωπική ακρόαση που πέτυχε ο ποιητής με μεσολάβηση φίλων του αξιωματούχων, που μπορούσαν να προιδεάσουν θετικά το Σουλτάνο για την αποδοχή της ιδέας του ποιήματος. Κατα τόν Νεζαμί, ο σουνίτης Mahmoud δυσαρεστημένος απο την σι’ιτική, κατα τη γνώμη του, οπτική του Ferdowsi, η κι απο φιλοχρηματία απλώς, αντι της αμοιβής των 50.000 ντιράμ πού είχε αρχικά υποσχεθεί στον ποιητή, του κατάβαλλε, με την παράδοση του έργου, λιγότερα απο τα μισά δηλ. 20.000 ντιράμ.

Απογοητευμένος ο ποιητής, μεταχειρίστηκε τό χρήμα του σουλτάνου τό ίδιο απαξιωτικά: κατέφυγε σ’ένα χαμάμ απ’όπου, στην έξοδό του, αγόρασε σερμπέτι και στη συνέχεια μοίρασε τα 20.000 ντιράμ του ποσού της αμοιβής ανάμεσα στον υπεύθυνο του λουτρού και τόν πωλητή του ποτού.

Η στάση του μαθεύτηκε στο παλάτι κι ο αδικημένος ποιητής, προκειμένου ν’ αποφύγει την οργή του Mahmoud, αυτοεξορίζεται στην Χεράτ και κρύβεται γιά έξι μήνες. Στη συνέχεια, καταφεύγει στην Mazanderan και γίνεται προστατευόμενος της αυλής του Shahreyar του οποίου η οικογένεια καυχόταν ότι ήλκυε καταγωγή απο τον οίκο των Σασανιδών. Στο διάστημα αυτό, ο Ferdowsi συνέθεσε μιά σειρά σατιρικών στροφών για το πρόσωπο του σουλτάνου Mahmoud που τίς ενσωμάτωσε στην εισαγωγή του Shah-nameh.

Τη σύνθεση αυτή, γνωστοποίησε στον Shahreyar και του πρότεινε να αφιερώσει σε κείνον -ως απόγονου των αρχαίων βασιλέων της Περσίας- το Shah-nameh αντι στόν Mahmoud. Ο Shahreyar όμως, προτίμησε ν’ «αγοράσει την οργή» του Ferdowsi, αντι 1000 ντιράμ, πείθοντας τόν ποιητή νά αφήσει αναλλοίωτο τό ποιήμα και να διατηρήσει, στην εισαγωγή του, τήν αφιέρωση στον Mahmoud. Ωστόσω το σχετικό σατυρικό κείμενο, διασωθηκε αυτόνομο μέχρι σήμερα, σε μαρτυρία των σχετικών γεγονότων.

Σύμφωνα με την ίδια αφήγηση, ο ποιητής έφευγε απο τη ζωή, τη μέρα ακριβώς που ο Σουλτάνος Mahmoud έστελνε στον ποιητή το ποσό τών 60.000 ντιναρ σε χρυσό σε αποκατάσταση της αδικίας .

*για την ελεύθερη απόδοση στα ελληνικά χρησιμοποίησα την αγγλική μετάφραση των Warner, Arthur George and Warner, Edmond: The Shahnama of Firdausi(London: Kegan Paul, Trench, Truebner and Co) 1909.

2.Η περσική ποίηση πριν και μετά την αραβική κατοχή :

Αντίθετα από την προισλαμική αραβική ποίηση, που ήταν ποίηση λαϊκή και προφορική: (της γενιάς και της φυλής της ερήμου), η ποίηση των Ιρανών (Aryans), πριν την αραβική κατοχή, ήταν κυρίως ποίηση αυλική και ήδη γραπτή από τα μέσα της σασανικής δυναστείας. Οι ποιητές, συντηρούνταν από την βασιλική αυλή, προκειμένου ν’ απαγγέλουν ιστορίες, να εκτελούν χρέη ημι-επίσημων βιογράφων και ιστορικών και να εξασφαλίζουν, βέβαια, μια κάπως καλή φήμη στο βασιλιά. Ως γνωστότερος βάρδος, με πολύ πλούσιο και μη διασωζόμενο έργο, αναφέρεται ο Baarbod που είχε επινοήσει ένα πρωτότυπο μουσικό σύστημα που περιλάμβανε γύρω στους 360 τύπους μελωδίας.
Είναι ωστόσο σφάλμα να θεωρήσει κανείς την περσική ποίηση κοσμική . Η βασική πηγή της ποιητικής στο προισλαμικό Ιράν, βρίσκεται στην θρησκεία και την υμνολογία. Η Αβέστα είναι γραμμένη σε πανάρχαια ποιητική γλώσσα και τα ελάχιστα σωζόμενα κεφάλαια από yashas (νουθεσίες) και gathas (ποιήματα και ύμνοι) παραπέμπουν απευθείας στις απαρχές της ινδοευρωπαικής γλώσσας (ορισμένοι μελετητές ισχυρίζονται ότι είχαν συντεθεί στην γλώσσα dari -που παρεμπιπτόντως στα περσικά είναι η λέξη για την ποίηση- αλλά οι διασωζόμενες γραπτές πηγές είναι στην Παχλαβί).
Μετά την αραβική κατοχή και την ιεροποίηση της αραβικής, ως γλώσσας του κορανίου, η πρακτική της αποστήθισης της ποίησης, υποκαταστάθηκε από την πρακτική αποστήθισης του κορανίου, πού έγινε έκτοτε μια από τις σημαντικές τέχνες κι επιστήμες του Ισλάμ. Όμως η γλώσσα της θρησκείας κι η γλώσσα της κυβέρνησης ήταν εχθρική προς τη γλώσσα του λαού του Ιράν κι έτσι οι Ιρανοί, που ασπάστηκαν το Ισλάμ δια του ξίφους, όποτε δινόταν ευκαιρία ασκούσαν επιρροή στην ερμηνεία του κορανίου. Με πρωτεργάτη τον Abu Haniteh ( 699-767 μ.Χ.) που αν και σχολαστικός ισλαμιστής έδινε μεγάλη σημασία στον ανθρώπινο στοχασμό-, προτείνουν ν’ αλλάξει η επίσημη γλώσσα της λατρείας από τα αραβικά στα φαρσί. Ο Abu Haniteh ήταν από εκείνους που υπερασπίστηκαν αυτό το δρόμο.

Οι Ιρανοί διατήρησαν την γλώσσα τους (φαρσί) την οποία μιλούν μέχρι σήμερα (ώστε η περσική να είναι μια γλώσσα με αναλλοίωτη δομή εδώ και 1300 χρόνια), που στην εμπλοκή της με την αραβική άνθισε μαζί με την ποίησή της. Όμως από τον 10ο αι. το φαρσικό αλφάβητο υποχωρεί και οι Ιρανοί arxizoun na xrisimopoioun to araviko alfavito me ta 28 grammata προσθέτοντας σ’ αυτό τέσσερα ακόμα.
Aνάλογα, συνέβη και με την φαρσί ποίηση, η οποία αρχίζει να γράφεται σε αραβικό μέτρο και, στο βαθμό που δεν ερχόταν σε σύγκρουση με το πνεύμα του Ισλάμ, μπόρεσε να αναπτυχθεί και να επιβληθεί ως λογοτεχνική γλώσσα. Έτσι η περσική έγινε η γλώσσα της τέχνης της αυλής και των νομικών, ενώ η αραβική έγινε η γλώσσα της θρησκείας και της επιστήμης. Πολλοί Πέρσες φιλόσοφοι κι επιστήμονες όπως ο Αβικένας, ο Φαραμπί, ο Ραζί και ο Καγιάμ έγραψαν τις εργασίες τους στα αραβικά, ώστε εσφαλμένα να θεωρούνται από πολλούς δυτικούς ως Άραβες και όχι Πέρσες.
****
Τον 8ο αι. μ.Χ. η περσική λογοτεχνία έχει θεμελιώσει πλέον τη βάση της υπό το βάρος των νέων συνθηκών. Με όχημα την αραβική πολιτική και θρησκευτική ισχύ, η περσική γλώσσα και ποίηση ξεπερνά πολύ σύντομα τα γεωγραφικά σύνορά της. Στην Ινδία, γίνεται μόδα ανάμεσα στις κυρίαρχες κοινωνικά τάξεις και στο βασίλειο των Μογγόλων ο αυτοκράτορας Ακμπάρ υιοθετεί την περσική σαν επίσημη γλώσσα. Στα δυτικά σύνορα, επηρεάζει θεμελιακά την τουρκική γλώσσα και λογοτεχνία, πού όχι μόνο δανείζεται εκτενές μέρος του περσικού λεξιλογίου, αλλά βασίζεται αποκλειστικά, σε ότι αφορά το ύφος και την μορφή, στο περσικό μοντέλο.
Οι επόμενοι δυο αιώνες όμως (9ος και 10ος αι), είναι εκείνοι που κατ’ ουσία εγκαινιάζουν την μετα-ισλαμική ιρανική λογοτεχνία. Η προσοχή στρέφεται σε νέα δημιουργικά μοτίβα, τον ρυθμό και τη ρήμα. Το ποίημα φαρσί, παρότι δανείζεται την προσωδία αποκλειστικά από την αραβική ποίηση, ακολουθεί το ρυθμικό ύφος και την ηχητική της δικής του γλώσσας, διατηρώντας τις ιδιορρυθμίες του. Είναι η περίοδος που η αυλή των Σαμανιδών μεταφέρεται στην Βokhar και, ανεπηρέαστη από το χαλιφάτο, στηρίζει τις τέχνες και τα γράμματα. Αυτήν την περίοδο, συγγράφουν τα έργα τους ο φιλόσοφος Αμπού Αλί Σίνα, ο γνωστός στην Δύση ως Αβικέννας , ο λυρικός ποιητής Rudaki και ο επικός ποιητής Ferdwosi (που για τους Πέρσες είναι ότι ο Όμηρος για τους Έλληνες).

Στο «βιβλίο των βασιλέων» δηλ. το εκτενές επικό ποίημα Shah-Νameh, που ο Ferdwosi έγραφε επί τριάντα ολόκληρα χρόνια, αναπαράγεται ένας σημαντικός όγκος από δημοφιλή, στους ιρανούς, ρομάντζα της προισλαμικής Παχλαβί περιόδου, που φτάνουν ως την εποχή των Κύρου και Δαρείου και που ο ποιητής ενσωμάτωσε στο έργο του, διασώζοντας έτσι ένα σπουδαίο τμήμα της λογοτεχνικής ιστορίας του Ιράν.
Ο Ferdwosi (όπως κι Ναζαμί κι ο Ρουμί αργότερα) έγραψε τα περισσότερα έργα του στην ποιητική φόρμα mashnavi: Ο δρόμος αυτός, αποτελείται από μια σειρά στροφές όπου η τελευταία λέξη/λέξεις κάθε στροφής ομοιοκαταληκτεί -ουν, και κάθε μια από το σύνολο των στροφών έχει ακριβώς τον ίδιο αριθμό συλλαβών με την προηγούμενη. Η φόρμα Μασναβί, περιέχει ένα βασικό θέμα (συνήθως ηρωικό η ρομαντικό η απλώς ιστορικό) και μπορεί να έχει μικρή έκταση η να αναπτύσσεται σε εκατοντάδες στίχους. Ο ποιητής συχνά υπογράφει το έργο του μέσα στο σώμα του ίδιου του ποιήματος, εισάγοντας το όνομά του σε κάποιον από τους τελευταίους στίχους.

1. Προϊσλαμική αραβικη ποίηση

Η ποίηση, κατείχε εξέχουσα θέση στην προϊσλαμική αραβική παράδοση. Δείγμα αυτής της εκτίμησης -την οποία το Ισλάμ σταδιακά υποβάθμισε-, αποτελεί η ανάρτηση στους τοίχους της Κα’αμπα (στο ιερό τέμπλο) μερικών εκ των πλέον προσφιλών ποιημάτων.
Στην προισλαμική αραβική λογοτεχνία, η αφήγηση είχε σημαντικότερο χαρακτήρα από την συγγραφή. Πρόκειται για μια λογοτεχνία προφορική που διαδίδεται με την αποστήθιση και την απαγγελία, ενώ μεγάλη σημασία δινόταν στην φωνητική, το συντακτικό και την προσωδία. Οι rawi αποστήθιζαν τα ποιήματα και τα απήγγειλαν από μνήμης με θεατρικότητα, στις συναθροίσεις ανάγνωσης-απαγγελίας ποιημάτων που, σ’ αυτήν την κοινωνία με το νομαδικό παρελθόν, ήσαν συχνές και είχαν μεγάλη σπουδαιότητα ως ενισχυτικές τών δεσμών της. Κεντρικά θέματα, στην προϊσλαμική αραβική ποίηση, ήσαν ο έρωτας και οι φυσικές ηδονές, που αναπτύσσονταν χωρίς ηθικιστικούς περιορισμούς, η λογοκρισία. Σε καιρούς πολέμου, η ποίηση λειτουργούσε ως τονωτικό του αγωνιστικού ηθικού, ενώ ο κόσμος των γυναικών και του κρασιού, ανήκαν στην ειρηνική πλευρά της ζωής που ήταν σωστό να είναι ευχάριστη και απολαυστική χωρίς μεταθανάτιους φόβους.
Ποίηση και ποιητές εξακολούθησαν, και κατά το πρώϊμο Ισλάμ, να είναι δημοφιλείς και αγαπητοί. Ο ποιητής ήταν το καμάρι της φυλής και η ποίηση, όντας το σημαντικότερο κειμήλιο του βεδουϊνικού παρελθόντος, παρέμενε πηγή υπερηφάνειας και τιμής ταυτόχρονα. Ο ποιητής της φυλής ήταν αυτός που διέδιδε τα επιτεύγματά της κι ενίσχυε τα σχέδιά της. Ακριβώς εξ αιτίας αυτής της επίδρασης της ποίησης και της δημοτικότητάς της, αξιωματούχοι και απλοί άνθρωποι φοβόντουσαν την ποιητική σάτιρα και αποδοκιμασία κι αποζητούσαν τον έπαινό της.
Oι Άραβες, θεωρούσαν την ποίηση μιά απο τις εννέα σφαίρες της γνώσης, που ηταν η προγονική κλίμακα όλων των θετικών (aghlieh) και θεωρητικών επιστημών (zehnieh). Όμως οι Άραβες του πρώιμου Ισλάμ (της περιόδου των Umayyad χαλίφιδων 661-750 μ.Χ) δεν έδειχναν κανένα ενδιαφέρον για τις επιστήμες κι έβρισκαν το βιβλίο του Αλλάχ επαρκές για την ευτυχία. Μουσουλμάνοι Άραβες της πρώιμης ισλαμικής περιόδου, δεν έδιναν σημασία σε τίποτα άλλο από το κοράνι, καταστρέφοντας ολόκληρες βιβλιοθήκες στο κατακτητικό τους πέρασμα. Σταδιακά λοιπόν κι όσο η ερμηνεία του κορανίου και η δογματική κρυσταλλωνόταν σάν η μόνη ανώτερη επιστήμη και διαμορφωνόταν ως αντικειμενικοποιημένη κοινωνική δομή, η επιρροή των ποιητών όχι μόνο δεν είναι πια επιθυμητή αλλά γίνεται και εχθρική για το Ισλάμ.
Ο Μωάμεθ είδε στους ποιητές και στην επιρροή που είχαν στο λαό, έναν σοβαρό αντίπαλο ενάντια στο κήρυγμά του, αφού η ζωή που πρότεινε στους πιστούς, ήταν αντίθετη με το περιεχόμενο της αραβικής ποίησης του καιρού του. Οι ποιητές, από την μεριά τους, έβρισκαν ότι οι ισλαμικοί κανόνες περιόριζαν την δημιουργικότητά τους (οι 500 από τους 6000 στίχους του κορανίου είναι εντολές τρόπου ζωής. Πρόκειται ουσιαστικά για εθιμικούς και θρησκευτικούς νόμους που υπηρετούν την λειτουργία του «συντάγματος» του Ισλάμ)
Σε ένα χαντίθ (hadith=αναφορές) στο έβδομο Ιμάμ, αναφέρεται ένα επεισόδιο όπου ο Μωάμεθ κατά την είσοδό του σε κάποιο τέμενος βρίσκει πολλούς συγκεντρωμένους γύρω από έναν ποιητή. «Τι συμβαίνει;» ρωτά κι όταν η απάντηση που παίρνει είναι πώς ό άνθρωπος εκείνος ήταν ένας πολυμαθής, ο προφήτης θέτει νέα ερώτηση: «Τι σημαίνει πολυμαθής;» Πολυμαθής, του λένε, είναι «εκείνος που γνωρίζει το προγονικό αραβικό παρελθόν και την ιστορία, την jahelyya (την προισλαμική παράδοση) και την αραβική ποίηση» Τότε ο Μωάμεθ απαντά: «Υπάρχουν επιστήμες που και να μην τις γνωρίζουμε δεν βλάπτει τον μαθητή» και προσθέτει: «Η μαθητεία είναι τρία πραγματα: οι κορανικοί στίχοι , το θρησκευτικό καθήκον και η καθιερωμένη σούνα (παράδοση). Η μάθηση έρχεται τελευταία».
Η φτώχια του Άραβα βεδουίνου όμως είχε κάνει τον ποιητή της φυλής υλιστή και σκεπτικιστή, ώστε να δίνει ελάχιστη σημασία στην ζωή μετά το θάνατο. Ευλογώντας τους νεκρούς μετά την μάχη του Badr, ο ποιητής θρηνολογεί: «Ο προφήτης σας υποσχέθηκε ανάσταση μα πως μπορεί σε τούτα τα κουφάρια μια νέα ζωή να γεννηθεί;»
Το κοράνι όμως δεν επιδέχεται αμφισβητήσεις Ο Αλλάχ μιλώντας σ’ αυτό, ξεκινά με την φράση: «Το κοράνι δεν είναι αντικείμενο αμφισβήτησης».
Ο ποιητής λοιπόν, στο κοράνι (Qur’an), σύντομα κατονομάζεται ως άπιστος και φαύλος. Όπου στο ιερό βιβλίο γίνεται λόγος για την ποίηση, έχει αρνητική χροιά. Στο κεφάλαιο Al-Shua’ra (οι ποιητές) αναφέρεται: “οι ποιητές δεν ακολουθούνται από κανέναν απ’ όσους αποζητούν τη σωτηρία. Δέστε τους πώς πλάνητες κι ανέστιοι και πένητες γυρνούν από κοιλάδα σε κοιλάδα κηρύσσοντας αυτά που ποτέ δεν κάνουν». Ο Μωάμεθ, κάνοντας χρήση του ονόματος του Θεού, αποκαλεί τους ποιητές ψεύτες κι αγύρτες.

Εισαγωγή

Η τελευταία περσική δυναστεία (Σασανική) θα καταρρεύσει μπρος στην επέλαση του αραβικού ξίφους ανάμεσα στα 635 και 642 μ.χ. Μαζί της θα ηττηθεί και η Παχλαβί-Παρσί, γλώσσα των Σασάνων και της Ζωροαστρικής θρησκείας (αλλά και των Μανιχαϊσμου και Μαζνταϊσμου), την οποία, δυο με τρεις αιώνες αργότερα, θα συναντά κανείς μονάχα στα σκονισμένα χειρόγραφα, όσων ζωροαστρικών ναών έχουν απομείνει. Η ιρανική κουλτούρα, όμως, θα κατορθώσει να διατηρήσει τη ζωντάνια και την ελευθερία της και σταδιακά θα διαποτίσει το αραβικό πνεύμα, μέσα από τους διαύλους της γλώσσας.
Αν και η αραβική αντικατέστησε την Παχλαβί, σαν πολιτική και διοικητική γλώσσα, δεν κατόρθωσε να υποκαταστήσει τις ντοπιολαλιές των Ιρανών, που δεν αναδέχθηκαν την αραβική. Αντ’ αυτής, ανέπτυξαν άλλες ομιλούμενες ιρανικές γλώσσες και διαλέκτους με προεξέχουσα την Φαρσί, που λειτούργησε σαν μέσο διαφύλαξης της ιρανικής εθνικής ταυτότητας, σαν έμβλημά της αλλά και σαν το μοναδικό διαθέσιμο όπλο απέναντι στην στρατιωτική Αραβική ισχύ.

Οι πρώτοι ιστορικοί των Αράβων, που ως γνωστό δεν είχαν δική τους γραπτή παράδοση, ήσαν οι Ιρανοί που θεμελίωσαν την μετέπειτα Αραβική συγγραφική. Χάρη στην επιρροή τών ιρανών λογίων ολόκληρες διηγήσεις από βιβλία της Παχλαβί (Khodainamak) εισήχθησαν μετέπειτα στην αραβική ιστοριογραφία κι απο κει, με κομβικό ιστορικό σημείο τίς σταυροφορίες, επηρρέασαν σημαντικά την λογοτεχνία της δύσης .

Καθώς η επιρροή του Ισλάμ εξαπλωνόταν, στις διάφορες επαρχίες του Ιράν, αραβικές λέξεις άρχισαν να παρεισφρέουν στις ιρανικές διαλέκτους και την Φαρσί γλώσσα και λογοτεχνία κι αντίστροφα, με αποτέλεσμα τον δημιουργικό αλληλεμπλουτισμό και των δυο γλωσσών. Ένα μεγάλο μέρος του Κορανίου, ειδικά εκείνο που σχετίζεται με τις παραδείσιες απολαύσεις, κάνει χρήση της Φαρσί, η οποία βρίσκοντας νοηματικές και μετρικές συγγένειες με την πλούσια προϊσλαμικη, προφορική, ποιητική παράδοση των αράβων, γίνεται μέσα σε λίγες δεκαετίες λογοτεχνική γλώσσα με κεντρική θέση στην Αραβική ποίηση. Με την αύξηση της στρατιωτικής αραβικής δύναμης και την προσάρτηση εδαφών υπό τον ζυγό της, η Αραβική ποίηση και μαζί της η Φαρσί ποίηση μετασχηματίστηκε: ήρθε σε επαφή με τον λογοτεχνικό πλούτο άλλων λαών και συναντήθηκε με την περσική, την ελληνική και την ινδική λογοτεχνία. Πολλά λογοτεχνικά έργα μεταφράστηκαν στα αραβικά και εμπλούτισαν αυτή τη γλώσσα που, στην εξοικείωση της με άλλες κουλτούρες, γνώρισε άνθιση ενισχύοντας παράλληλα την διάδοση και εδραίωση της ιρανικής φαρσί. Ετσι οι Ιρανοί οφείλουν την ανάπτυξη της φαρσί γλώσσας τους στην πολιτική ισχύ της αραβικής.